Photo: Udruženje EkonautUrbane bašte na javnom ili privatnom gradskom zemljištu, na kojem pojedinci mogu da gaje biljke po sopstvenom izboru, sve su poplarnije u evropskim gradovima, pa i kod nas. Procenjuje se da se na teritoriji grada Beograda koristi najmanje 100 hektara, najčešće gradskog građevinskog zemljišta, za neformalne baštenske zajednice. Dok se čeka da gradske vlasti zvanično urede pravila o korišćenju ovih parcela, Sabina Kerić, osnivač udruženja Ekonaut, ispričala je za Real Estate magazin kako možete da postanete član neke baštenske zajednice, gde ima dostupnih parcela i šta sve možete da gajite na njima.
ŠTA SU BAŠTENSKE ZAJEDNICE?
Gradske baštenske zajednice su otvorene površine na kojima se pojedinci ili grupe bave uzgajanjem biljaka po sopstvenom izboru. One mogu biti smeštene na teritoriji gradskog tkiva ili periferiji grada, na javnom ili privatnom zemljištu, a njihova veličina može da varira od 50m² pa sve do većih isparcelisanih površina od nekoliko hektara. Postoje u većini evropskih gradova i imaju brojne društveno korisne namene poput fizičke i socijalne rehabilitacije, mogućnosti za rad i zapošljavanje ekonomski ugroženijih slojeva stanovništva, animacije građana u trećem dobu i omogućavanja svim generacijama da se bave zdravim hobijima u oblasti hortikulture.
KO UPRAVLJA BAŠTENSKIM ZAJEDNICAMA?
Nosioci upravljanja baštenskom zajednicom mogu biti udruženja građana ili neke od gradskih, odnosno opštinskih institucija. Način organizovanja i upravljanja baštenskim zajednicama određen je i vrstama parcela, tako da one mogu biti organizovane u klaster individualnih parcela koje obrađuju pojedinci, zatim kao jedna zajednička celina koja se obrađuje kolektivno, a može biti i kombinacija individualnih i kolektivne parcele. U gradskim uslovima ljudi uglavnom nemaju dovoljno otvorenog, plodnog zemljišta u svojoj okolini. Prilika za uzgajanje hrane treba da bude dostupna svima, a baštenske zajednice mogle bi to da omoguće.
GDE U BEOGRADU MOŽE DA SE KORISTI ZEMLJIŠTE ZA BAŠTENSKE ZAJEDNICE?
Prema istraživanjima Šumarskog fakulteta, procenjuje se da se na teritoriji grada Beograda koristi bar 100 hektara, najčešće gradskog građevinskog zemljišta, za neformalne baštenske zajednice. Sve je počelo posle Drugog svetskog rata, kada usled industrijalizacije, koja je pokrenula velike migracije iz sela u grad, u Beogradu dolazi do naglog porasta stanovnika. Na mestima gde su bile močvare ili poljoprivredno zemljište, grade se čitava nova naselja. U njima ponegde ostaju neizgrađene enklave, odnosno manje ili veće površine koje nisu privedene prvobitnim urbanističkim namenama. Pored ovih prostora, na mestima gde se završavaju naselja, u tampon zonama između zgrada i poljoprivrednog zemljišta, novodoseljeni stanovnici pronalaze i samostalno zauzimaju zemlju na kojoj spontano stvaraju neformalne tkz. „divlje” baštenske zajednice. Često i bez osnovne infrastrukture kao što su voda, staze i ograda, ovi uporni ljudi decenijama gaje svoje bašte koje su iskrčene u skrivenim delovima samoniklih šumica i šikara na Novom Beogradu, Karaburmi, Banjici, Košutnjaku, pa čak i na Velikom ratnom ostrvu.
Ove zajednice trenutno nemaju osnovnu infrastrukturu, sistem upravljanja, niti bilo kakva pisana pravila i ne postoji bilo kakva garancija za njih da tu sutra neće nići nove zgrade ili celo naselje. Sa željom da razviju i unaprede urbano baštovanstvo u Beogradu, kao i da se i sami oprobaju kao baštovani, grupa udruženja građana i pojedinaca je 2013. godine osnovala Baštalište (www.bastaliste.org), prvu formalnu baštensku zajednicu u Beogradu. Ova zajednica je zasnovana na privatnom zemljištu u selu Slanci nadomak grada, u blizini naselja Mirijevo, Višnjička banja i Karaburma. Ova baštenska zajednica svake godine u proleće prima nove članove koji uglavnom dolaze motivisani da nauče kako se gaji povrće kako bi se vremenom osnažili da na svojim parcelama započnu veće baštovanske poduhvate.
INICIJATIVA DA GRAD BEOGRAD REGULIŠE OVU OBLAST
Grad Beograd do sada nije zvanično prepoznao ovu pojavu kao koncept koji može da se sistemski i dugoročno ponudi građanima kao komunalana usluga, kao što su to uradili drugi razvijeni gradovi, a od skoro i Zagreb. Sa ciljem da se razvoj baštenskih zajednica podstakne, kao i da se zakonski podrži i reguliše, naše udruženje je pokrenulo Inicijativu za formalizaciju baštenskih zajednica na nivou grada Beograda. Kako bi sve građanke i građani ostvarili podjednako pravo na pristup zajedničkim baštama, cilj ove inicijative je da se u Beogradu i Srbiji primene primeri dobrih evropskih modela sistema gradskih baštenskih zajednica koji mogu da unaprede kvalitet života u gradu, kao i proces prilagođavanja na klimatske promene. Grad Šabac je 2014.g. napravio iskorak kada je dodelio hektar gradskog zemljišta na zahtev udruženih građana za lokalnu zajedničku baštu, ali ona je posle nekoliko godina spontano ugašena jer su njeni korisnici bili obeshrabreni stalnim vandalizacijama i krađama.
KAKO DA POSTANETE ČLAN BAŠTENSKE ZAJEDNICE?
Kako Beograd nema uspostavljen sistem gradskih baštenskih zajednica, za sada jedino u Baštalištu postoji zvaničan poziv za prijave novih članova preko stranice na istoimenom sajtu ili nalogu na društvenim mrežama. Način na koji korisnici dolaze do parcela u gradovima gde je ovaj sistem uspostavljan može da se razlikuje od zajednice do zajednice. U nekim slučajevima zainteresovani podnose prijave na javnim konkursima za slobodne parcele koje sprovode nosioci baštenskih zajednica, tj. lokalne, opštinske vlasti ili udruženja građana. U nekim slučajevima dodela parcela organizovana je kroz liste čekanja na mesto u zajednici. Kriterijumi na osnovu kojih se vrši konkurs ili rangira lista potencijalnih korisnika najčešće zavise od mesta stanovanja, statusa zaposlenosti, prihoda, nekretnina u vlasništvu i eventualnog dosadašnjeg iskustva u sličnim zajednicama. Ukoliko zajednica želi da istakne svoju solidarnost i društvenu odgovornost, prednost se daje socijalno ugroženim grupama kao što su nezaposleni, penzioneri i slične osetljive grupe.
ŠTA JE KORISNICIMA SVE NA RASPOLAGANJU PRILIKOM KORIŠĆENJA BAŠTENSKIH POVRŠINA?
U baštenskim zajednicama korisnicma, pored parcele koju obrađuju, može da bude na raspolaganju zajednički prostor u kome se mogu družiti, organizovati sastanke, pripremati hranu, a negde je obezbeđen i prostor za igranje za decu. Korisnici dele infarstrukuru zajedničke bašte i poštuju određena pravila. To obično znači da na individualnim parcelama sade i seju samo jednogodišnje ili dvogodišnje kulture. Sadnja višegodišnje drvenaste ili žbunaste vrste, kao ni invazivnih, na ovakvim parcelama najčešće nije dozvoljena. Na kolektivnim parcelama mogu da se sade i višegodišnje vrste. Upravljanje otpadom neizostavan je deo pravila baštenskih zajednica. Organski otpad se najčešće kompostira, dok se neorganski odvaja i reciklira. Dozvoljeno je postavljanje samo montažnih, prizemnih objekata malih površina, sa svrhom zaklona od nevremena ili čuvanja alata. Neodržavanje parcele od strane korisnika povlači isključivanje iz baštenske zajednice, gubitak prava na parcelu i sl. Korisnici plaćaju neku vrstu najma ili takse za korišćenje i ta sredstva služe za plaćanje tekućih troškova zajednice i infrastrukturno ulaganje. Ako poštuju pravila zajednice korisnici mogu da sade i seju biljke po svom izboru i da ih zatim koriste prema svojoj volji, a po dogovoru razmenjuju ili dele sa drugim članovima.
ŠTA SU POTENCIJALNI PROBLEMI U FUNKICONISANJU OVOG KONCEPTA?
Pitanje bezbednosti je važan segment u planiranju baštenskih zajednica. Krađe i vandalizam predstavljaju realnu pretnju za baštenske zajednice, zbog čega korisnici mogu da se obeshrabre u daljem ulaganju svog vremena i truda. Iz tog razloga, preporučuje se ograđivanje i zaključavanje parcela, kao i branje plodova čim postanu zreli.
Neiskusni članovi ovakvih zajednica takođe mogu da prouzrokuju štetu, naročito ako nekontrolisano i nestručno koriste hemijska sredstva koja mogu biti opasna po ljude, biljke i životinje. Svaki član baštnske zajednice treba da ima osnovna znanja za sadnju i održavanje svog povrtnjaka ili ukrasne bašte jer će time dobiti ne samo produktivan, lep i zdrav vrt, već će izbeći probleme koji proizilaze iz lošeg održavanja.
Tekst: Ana Kralj
Foto: Udruženje Ekonaut
